ХҮН-ЧОНО-ын авд /Хоёрдугаар хэсэг/

Дэлчгийн байж буй энэ байдал төрх миний өвөрдөх, энэрэх мэдрэмжийг маань ор мөргүй хөөж орхив. Харин ч ой гутаж, дургүй минь хүрлээ. Хүн айж, мэгдэж болно гэхсэн, гэхдээ ийм арчаагүй, ой гутам байдалд ордог гэдгийг би ер төсөөлж байгаагүй юм байна. Түүний энэ ухаан мэдрэлгүй айдас өөрийгөө төдийгүй намайг ч, хамаг итгэл найдвараа өгчихөөд, айх эмээхээ, амь насаа ч даатгачихаад ард хөшиж хүлээж үлдсэн нөгөөх заяа тавилан нэгт гээгдмэл суурингийнхнаа ч давхар баллаж орхих нь... Юун амь өршөөх билээ. Айх айдас нь түүнийг болж буй үйл явцыг бодитойгоор эргэцүүлэн харах, дүгнэх ямар ч боломж олгохгүй байгааг нь ойлгож, өршөөж болох ч чухам өмгөөлөн хамгаалагч руугаа эргээд ноцно гэдэг даанчиг шоглоомтой. Дэндүү арчаагаа алдсан явдал л даа. Өмнө нь би нэг удаа иймэрхүү арчаагүй ариншингийн илрэлийг мэдэрч байсан юм.
***
Хэдэн жилийн өмнө 10-аадхан хүнтэй нэг жижигхээн албан газар ажиллаж байлаа. Төрийн байгууллага л даа. Манай байгууллагын дарга уг нь эхлээд надад таалагдсан, аятайхан биеэ авч явдаг, боловсролтой, хэнтэй л бол хэнтэй дээр доорыг ялгалгүй харьцдаг. Тэрээр надад итгэл үзүүлж, нэлээд хүнд гэгдсэн асуудлуудынхаа талаар надтай зөвлөдөг, бас надаар зарим шийдлүүд гаргаж, гүйцэтгүүлсэн ч удаатай. Гэвч тун ч удалгүй нөгөөхийн маань тар нь танигдаад эхлэв. Тэр байгууллагад надаас гадна тэтгэвэрт гарах өдрөө хоног тоолон хүлээж суудаг “Мягу” хочтой нэг хөгшинөөс бусад нь бүгд бүсгүйчүүд. 21-тэй дөнгөж сургууль төгссөн залуухан охидоос эхлээд 50 дөхсөн 6 хүүхэдтэй нэг эгч хүртэл бий.. Харин яг үнэндээ ажлаа хийдэг нь нэг ч үгүй. Бүгд л нэг ингэж тэгэж байгаад цалин авчихна. Зүгээр ч авахгүй, бүүр шагнал урамшилтай авцгаана шүү.
Нэг өдөр шинэ ажилтан бүсгүй ирэв. Царай зүсээр тийм сайханд орохгүй, ажилдаа ч бас тийм сайн биш, харин шударга, шулуухан зантай. Ажилд ороод хоёр л долоо хонож байсан байх даа, нэг өдөр тэр шинэ бүсгүй маань баахан хэрэг мандуулж хаячихаад ажлаа хаяаад гараад явчихав. Дарга маань түүнд янз бүрийн санал тавьж, татаж чангаасан юм байх аа. Хамт ажилладаг үеийнхээ нэг бүсгүйд хэлтэл өнөөх нь ер нь байгууллага дээр болж байдаг зүйлсийн зах зухаас дуулгажээ. Өнөөх шазруун бүсгүй нэгэнт атгасан олсныхоо үзүүрийг хөвсөөр манай байгууллага дээр болдог бүхнийг нэгд нэгэнгүй мөрөөр нь орж, дэлгэж чадсан байна.
Манай дарга харьяандаа байдаг 8 бүсгүйтэй бүгдтэй нь амрагын холбоотой ажээ. Бүгдээрээ түүнийгээ харилцан мэдэлцдэг, гэвч нэг эр нөхөртэй хүмүүс шиг аль аль нь хүлцэнгүй, хүлээцтэй, зөвхөн хааяа нэг гардаг зөрчил нь илүү цагийн мөнгө, шагнал энэ тэр дээр л чи их авлаа, би бага авлаа гэсэн маргаан гардаг боловч, манай дарга ийм мэт асуудлыг нь тэр дор нь л эхийг нь эцээлгүй, тугалыг нь тураалгүй зохицуулчихдаг байсан ажээ. Яг л олон хатантай хаан шиг... Өнөөх Мягу хөгшин ч энэ бүхнийг сайн мэддэг, тэр надад хэлэхдээ “Ах нь уг нь энэ бүхэнд дургүй хүрээд л явдаг, гэхдээ одоо тэтгэвэрт гарахын хооронд хэл ам татлаад яахав дээ, амьтантай тангараг тасрахын нэмэр” гэж билээ. Би ороод 2 сар болохдоо үүнийг огтхон ч анзаараагүй явсан байгаа юм даа. Ингээд нэг үдэш манай байгууллагынхан бүгдээрээ цуглаад энэ талаар ярилцлаа. Мэдээж даргаасаа нууцаар... Бүгдээрээ л даргыгаа үзэн яддагаа илэрхийлцгээв. Зарим нь бүүр уйлж, унжиж, харааж зүхэж, хэрвээ дарга хажууд нь байвал маажиж малтахад бэлхэн байв. Энэ явдлын талаар дээд газарт мэдэгдэж, өөрчлүүлэх нь зүйтэй, ингээд байгаад байж таарахгүй гэдэг дээр ч бас санал нэгдэв. Тэгээд дээд газарт, шүүхэд бүгдээрээ захидал бичих юм болцгоож, би тэр захидлынх нь эхийг гаргалаа. Мягу хөгшинөөс бусад нь бүгдээрээ гарынхаа үсгийг зураад явуулчихлаа.
Маргааш өглөө нь би даргатайгаа энэ асуудлаар ярилцлаа. Надад түүнээс нууцаар хийсэн нэг л зүй бус хуйвалдаанд оролцчихсон мэт сэтгэгдэл төрөөд болоогүй юм. Тийм учраас эр улс шиг л илэн далангүй ярилцах нь зүйтэй гэж бодсон хэрэг л дээ. Өнөөх өргөдөл захидал бичсэн хүмүүсийг ч олиж, матсан юм байхгүй ээ. Миний даргатайгаа ярьсан гол яриа нь байгууллага дээр ийм зүй бус явдал архагшсанд маш их харамсаж байгаагаа хэлж, одоо энэ нь нийтэд нэгэнт ил тод болж, бүгдээрээ илэн далангүй ярьцгаах болсон, ийм нөхцөлд цаашид ажиллахад хэцүү болсоноо хэлсэн юм.
Манай дарга харин огтхон ч сэтгэл зовсон шинжгүй хүлээж авч байхыг хараад би хачин их гайхаж билээ. Тэр ч бүү хэл, “намайг юм үзээгүй нусгайгаа”-раа байгаад маань санаа зовинож байгаагаа хэлж, амьдралд энэ бүү хэл өчнөөн юм үзэх болно гэж тавлаж, бас зөвлөж байна. Тэгэн гэмц л миний гэдэн хөдөлж, даргадаа дайн зарлачихдаг юм байна. Таны энэ булай явдлыг дэлгэнэ, дээд газраар шүүлгэнэ, байгууллага дээр шударга ёс тогтооно энэ тэр гэлээ. Дарга маань огтхон ч цочсонгүй. Мэдээж хэрэг дээд газарт, шүүхэд тэр өргөдөл очоод таг дарагдсан, мөн миний гүйж, дарга даамлуудад энэ тухай хэлсэн бүхэн харин ч буруугаар эргэж, даргыгаа онхолдуулж, албан тушаал улайран хөөцөлдсөн амьтан гэсэн пайзтай болчихдог юм байна. Найз сэтгүүлч залуугаа авчраад өнөөх бүсгүйчүүдтэй уулзуулсан чинь бүгдээрээ нэг ч үг хэлж өгсөнгүйгээр барахгүй харин ч эсрэгээр даргыгаа магтаж гардаг байна шүү дээ. Тэгээд болсон бүх явдлыг нь дэс дараатай нэлээд дэлгэрэнгүй бичээд сонинд өгтөл эрхлэгч нь тэр материалыг хав дарчихаад нийтэлсэнгүй. Дарга бид хоёрын хэрүүл маргаан бүүр шүүх прокурор дээр очих дээрээ тулав. Харамсалтай нь шүүхийн өмнө надад ямар ч нотлох баримт байсангүй. Нөгөөх бүгдээрээ уйлан, харааж зүхэж байж бичсэн өргөдөл дээд газарт таг дарагдаад, дахиад өнөөх бүсгүйчүүд маань тэр талаар нэг нь ч гарын үсэг зурж өгдөггүй шүү.
Нэг сарын дараа өнөөх манай байгууллагын 8 бүсгүй бүгдээрээ миний эсрэг босоцгоож, чухам л тэдний хамаг булай булхай бүхнийг нь дэлгэх гэсэн хорон муу санаатан, тэдний энэ зовлонгоор нь дөрөөлж, албан тушаалд хүрэх гэсэн өөдгүй амьтан болж хувирав аа, би. Ингээд аргагүйн эрхэнд тэдгээр бүсгүйчүүдийн харааж зүхсэн дуун дор ширээнээсээ өөрт хэрэгтэй ганц хоёр дэвтэр номоо цүнхлээд ажлаасаа гарч байж билээ. Тэгэхэд тэдгээр бүсгүйчүүдэд гомдохоос илүүгээр өрөвдөх сэтгэл надад төрж байсан юм. Чухам тийм өрөвдөх сэтгэгдэл надад байгаагүйсэн бол би тэр ялагдалынхаа гашууныг тийм амархан дааж гарч чадахгүй л байсан болов уу даа. Үүдэн дээр дарга тааралдаж, огтхон ч юм болоогүй мэт, далан дээр алгадаад “Энэ чинь амьдрал шүү дээ” гэж хэлж билээ. Хэд хоногийн дараа Мягу хөгшинтэй гудамжинд тааралдахад тэрээр “Ах нь хэлсэн шүү дээ, дэмий юмаар оролдох дэмий л байдаг юм” гэж билээ. Би тэгэхэд 100 хувь ялагдсанаа мэдэрч, ямар бат бэх хана мөргөснөө ойлгосон юм. Гэхдээ нэг л итгэлээ орхиогүй, тэр нь тэр хана огтхон ч хөдлөшгүй биш, хөдөлж л таарна, харин яаж вэ? Нөгөөх төрсөн ах Улянов нь Хааны амь насанд халдах гэсэн хэргээр цаазын ял авсаныг сонсоод залуу Ленин “Бид өөр замыг сонгох болно” гэдэг шиг л би өөр замыг, гэхдээ маш бэрх, урт замыг сонгох ёстой юм байна гэдгийг л ойлгосон юм.

***
Харин энэ удаад надад Дэлчгий хөгшинийг огтхон ч өрөвдөх, нигүүлсэх сэтгэгдэл төрсөнгүй. Тэрхүү ичих ичгүүрээ давж гарч зүрхлээгүй, тэрхүү гутаагдал, доромжлолтойгоо дотоод сэтгэлдээ аль хэдийнэ эвлэрчихсэн, хүлээн зөвшөөрчихсөн байсан хөөрхий бүсгүйчүүдтэй энэ Дэлчгий хөгшинийг харьцуулах ч аргагүй л дээ. Амь өршөө гэнэ шүү. Ой гутсан дургүйцэл маань хүч нэмж, Дэлчгийг солгой гараараа ширүүхэн ширвэж орхисонд тэрээр тэр хамрын уруу тонгорцоглон өнхөрсөөр одлоо. Тэгээд өнөөх чононууд руугаа хартал тэд аль хэдийнэ сэжиг авчихсан, над руу эгнээд чихээ байдгаар нь сортойлгочихсон хараад зогсоцгоочихсон, дайрах эсэхээ шийдэн ядан буй бололтой байв. Чонын хэзээ ч бүрэн гүйцэд таниж мэдээгүй юм руу улайран дайрдаггүй хэтэрхий болгоомжтой ариншин нь энэ удаад бидний амийг аврав бололтой. Хэрвээ биднийг хоёулахнаа байгааг нь мэдвэл тэд ямар ч эргэлзээгүйгээр дайрах нь тодорхой. Хэрвээ 10 чоно тийм давчхан зайнд дайрвал би их сайндаа л 5-ыг нь буудаж унагаж чадна. Энэ тэгэхээр ямар амь өрссөн явдал болж буйг хэлүүлэлтгүй.
Харин өнөөх ХҮН-ЧОНО алга болчихож. Дэлчгий бид хоёрын хооронд болсон зууралдаан их сайндаа л 10 секунд болсон байх. Ийм богино хугацаанд тэр аймшигт араатан-ХҮН чухам газар нь цөмрөөд л орчихоогүй бол ойр хавьд тийм хурдан бие далдалчихаар бут, сөөг, хад чулуу, гүвээ, хонхор тэр хавьд байгаагүй юм. Гэвч надад одоо гайхаж, түүнийг хаа нэгтэйгээс эрэн хараа бэлчээж байх боломж даанчиг нэг байсангүй. Хором ч алдаж, санаачилгыг чононуудад алдаж болохгүйг би зөнгөөрөө ч, туршлагаараа ч мэдэж байв. Ингээд чононуудын голд байгаа нэгэн рүү нь онилон гохоо дарж орхив.
Ер нь олон чонотой таарвал хаанаас нь эхэлж буудах вэ гэдэг нь бас анчин хүний нарийн тооцоо юм। Чононуудаас аль болох олныг, болбол бүгдийг нь алах боломжтой, давуу нөхцөлд буй бол хойноос нь, аль муугаас нь эхэлж бууддаг, үймүүлж үргээх гэж буй бол голд байгаагаас нь эхэлдэг, хэрвээ галыг өөр дээрээ дуудах гэж байгаа бол өлигчиныг нь, өлигчин байхгүй бол аль томыг нь эхэлж бууддаг юм. Энэ удаад сэжиг авчихсан, надруу дайрахад бэлэн байгаа эдгээр чононуудыг үймүүлж, сандаргах нь чухал байлаа. Түрүүнд Дэлчгий хөгшин маяглаж байж хар сэр өгчихөөгүйсэн бол хойноос нь эхлээд л цувуулчих байсан юм. Буун дуунаар нэг нь “ган” гэсээр мушгиран унаж, бусад нь тал тал тийш пурхийлээ. Би ч хамрынхаа ирмэг дээр харайж гарчихаад тал тал тийш таран чавхадацгаасан тэдний араас хэдэн сум тавиатхав. Хэд ч гэж дээ, Карибин бууны замганд 3 сум багтдаг ба хүхээгэнд байсантайгаа нийлээд нэг дор дахин цэнэглэхгүйгээр зөвхөн замгаа л татаж, 4 угсран буудаж болдог. Юутай ч нүдэн дээр минь дахиад хоёр чоно эвхрээд өглөө. Дахиад буугаа сумлах гэтэл бууны маань мөрөвчинд байсан сумны дайз алга болчихож. Өнөөх Дэлчгий хөгшин гартай маань зууралдаж байхдаа л сумны дайзыг унагачихаж. Яг энэ мөчид ард талд Дэлчгий хөгшиний амь тавих бархирах, Сэгсгэр Халтар морины маань унгалдах, хуурсаа татан газар чавчилах чимээтэй хослон сонсогдож, эргэн харвал өнөөх ХҮН-ЧОНО миний ард, хамрын бэлд ирчихсэн, Дэлчгий хөгшний шилэн хүзүүнээс бахим том савраараа атган, агаарт хий сарвагануулчихсан зогсоно. Сэгсгэр Халтар морь маань хэдий их зоримог, чононоос үргэж, бусгадаггүй, тэр ч бүү хэл цавчлан дайрч ордог атал, энэ удаад огтхон ч үзэж харж байгаагүй тэр аймшигт ХҮН-АРААТАН-аас цочин үргэж, дайран орж, хурц туурайгаараа цавчлан хөөж чадахгүй ч харин түүний надруу явах замд нь хөндөлдөн, газар чавчлан, хий тангараэ сүрийг үзүүлэн цамнаж байлаа.

Энэ “завшаан”-ыг ашиглан би ХҮН-ЧОНО-ыг сайтар ажиглав. Тэрээр миний тооцоолж байсан шиг тийм 2 метр орчим өндөр нуруутай биш ч маш бахим хүчирхэг биетэй юм. Хоёр гар нь өвдөгнөөсөө өнгөртөл урт агаад ялангуяа шуу нь ер бусын хүчирхэг, яг л дүнз гуалин шиг харагдана. Горилл сармагчингийнхтай төстэй урт бүдүүн сарвуун дээр нь дотогш махийж ургасан бүргэдийнх шиг махигар хурц хумс нэмэгджээ. Булчин шөрмөс болсон ширүүн үсэрхэг арьстай цээжин бие нь үл ялиг бөхөгөр агаад хоёр мөр нь харин их унжуу нь түүний богино бахим хүзүүг чонынх шиг харагдуулна.
Хоёр хөл нь биетэйгээ харьцуулахад ялимгүй богиновтор, бас ялимгүй майгавтар бөгөөд асар том парвийсан тавхайтай юм। Тэр хоёр майгадуу хөлийнх нь хооронд чухам эм хүйстэн бүхэн нэг бол түүнээс үүдэх өвчинийг мэдэрч айсандаа, эсвэл хүссэндээ чарлан ухаан алдамаар аварга том улаан гуур санжигнана. Азарганых түүний дэргэд шальгүй мэт. Бүх биеийг бүрхсэн шингэн тачирхан үс нь гарынхаа шуу, хөлийн шилбэ, бас цав гэдсээрээ ноолордсон өтгөн урт болжээ. Данхагардуу толгойных нь бараг духан дээр чоных шиг хоёр чих соотойж, шаргал сортой бүдүүн ширхэгтэй үс нь тал тал тийш арзайн сэгсийжээ. Тэр хоёр чих нь ямар нэгэн багт наадамд оролцоод гарахдаа мартчихсан яваа өмсгөл мэт санагдсаныг ч бас нэмэх хэрэгтэй. Харин JPM дэлгүүрт харсан маш сайн чанарын элгэн цээживч шиг юм цээжиндээ хайш, яайш өмссөн ч энэ нь түүнийг чонотой гэхээсээ хүнтэй ойр дөт болохыг илтгэнэ. Эрүү түүшин томтой, хамар сартгар агаад хоёр завжаараа доош уншсан том ам нь түүний ер бусын шийдмэг, түрэмгий ариншинг илтгэнэ. Түүний царай төрх надад их сайн танил аж, чухам хэн гэдгийг нь хараахан хэлж чадахгүй цээжин дээр гацчихаад байгаа мэт тийм танил төрхийг олж харав. Харин нүд нь бол өмнө нь надтай нэгэнтээ учирсан тэр нүд яг мөн байлаа. Тийм нүдэнд ямар ч хараа, харц байхгүй, цаашаа хязгааргүй нэвт, огт өөр ертөнц рүү өнгийх цонх, эсвэл огторгүйн хязгааргүй уудам руу тавьсан галт хонгил мэт тийм гал улаан нүд билээ. Тэр нүд цаашаа нэвтийнхээ адил мөн наашаагаа ч нэвт ажээ. Бид хоёрын харц тулгарч, тэрх галт нүд намайг нэвт өрөмдөн түлээд, нэвтлээд өнгөрч буй мэт болж байна. Аль 1989 оны намар Алтайн өвөр говьд адуу хайж яваад би яг ийм харцтай хүнтэй учирсан юм. Тэр харц одоог хүртэл санаанаас маань гардаггүй хийгээд үе үе зүүдэнд үзэгддэг. Харин энэ хугацаанд надад ямар нэгэн муу урхаг авчирч байгаагүй юм. Энэ ХҮН-ЧОНО, тэртээх оны говь-цөлийн эзэн бүсгүй хоёрын харц нь адил, нэг төрөл гарвалынх байж магад ч эд бол нэг хүн биш, тус тусдаа болохыг би мэдэж байв. Тэр говь цөлийн эзэн бол ганирч цөхөрсөн, номхон хүлцэнгүй, хүнд гэм халгүй бүсгүй байсан бол энэхүү ХҮН-ЧОНО бол шийдсэн, хүний,,,цусанд,,,улайрсан, аймшигтай бас маш нууцлаг араатан билээ.
Харин тэр амьтаны хүчирхэг гарт ишиг шиг тас базуулсан Дэлчгий маань арвагнан тийчэгнэмэр болж, хааяа цөхөрсөн сөөнгө хоолойгоор өнөөх “Амь өршөө” гэдгээ давтан хашгирсаар байлаа। Би түүнийг чухам хормын өмнө золгүй, аймшигт үхэл рүү нь түлхэж орхижээ. Тэр энэ ХҮН-ЧОНО аминд нь хүрэхийг, бас түүний амруу би түлхэж орхихыг зөнгөөрөө мэдэрч тийнхүү миний гараас “Амь өршөө” хэмээн зууралдсан ажээ.

/ Үргэлжлэл бий/

#